نیچه و آری‌گویی تراژیک به زندگی

در اروپا تئوکراسی بیزانسی و تئوکراسی مسیحی (کاتولیک) جای خود را به بازیابی ریشه های فرهنگ در یونان باستان داد و روند شکل گیری مدرنیسم را در تمامیت آن به منصه ظهور رساند. اگرچه در این بین جنبه های خطرناک مدرنیسم در کمونیست و نظام های فاشیستی جنبه های دیگر آن را نمایان کرد، اما با این حال نیز مدرنیسم جهان را با خود همراه کرد و گریز از خود را ناممکن؛ تا جایی که نظام های توتالیتر جهان سومی نیز به گزینش برخی شکل ها و جنبه های آن روی آوردند. کشور ما نیز در این بین تن به تکنولوژی مدرنیته داد تا خود را حداقل از این جنبه دور نسازد. همه گیرشدن مدرنیسم، ایران را نیز از این سونامی جهانی دور نساخت. با اینکه آغاز مدرنیسم در ایران از مشروطه آغاز می شود، اما این ورود گزینشی با ورود جنبه سیاسی مدرنیسم در شکل و جنبه یک نظام سیاسی مشروط و پارلمانی بود که نوید حضور جنبه ها و شکل های دیگر آن را می داد، اما چنین اتفاقی در دیگر شکل های مدرنیته نیفتاد و حتی این جنبه نیز بعدها جای خود را به جنبه تکنولوژی داد. همین کژنگری و کژاندیشی در فهم و منطق مدرنیت، موجب عدم درک درست از جنبه های دیگر مدرنیسم ? جنبه فلسفی با فلسفه روشنگری و انسان باوری، جنبه علمی با شناخت شناسی و کیهان شناسی، جنبه سیاسی با دموکراسی و حقوق بشر، جنبه اقتصادی با کاپیتالیسم و غیره شد. از این منظر نویسنده کتاب حاضر حمیدرضا محبوبی نیز همین کژنگری و کژاندیشی را در فلسفه نیچه درواقع یکی از بن مایه های اصلی آشنایی و مواجهه ما ایرانیان با اندیشه این فیلسوف آلمانی می داند. نخستین آشنایی ایرانیان با فلسفه نیچه به مانند غالب دیگر فیلسوفان روزگار مدرن، برمی گردد به اثر برجسته محمدعلی فروغی «سیر حکمت در اروپا»؛ فروغی در جلد سوم در چند صفحه یی در باب آنچه فلسفه نیچه می توان نامید، سخن می گوید. تصویری که فروغی از فلسفه نیچه ترسیم می کند، تصویر حکیم شاعر اخلاق ستیزی است که در اندیشه خود گویی متعهد شده تا با تمامی مبانی اخلاقی و حکمتی که نزد همگان از خواص و عوام پیشینیان، مسلم بوده درافتد و کمالات و محسناتی یکسره برخلاف آنچه همگان پسندیده دانسته اند، رایج سازد. شناخت دیگری از نیچه در اواسط دهه سی توسط محمدباقر هوشیار به خواننده ایرانی داده می شود که نخستین تفسیر وطنی یا ایرانی/اسلامی از نیچه است. تفسیر هوشیار اگرچه ظاهرا چندان مورد توجه قرار نمی گیرد، اما لعاب شرقی/عرفانی آن، میراثی است که تاکنون با غالب تفسیرهای وطنی از نهیلیسم همراه مانده است. در همان اواخر دهه ??، اما آنچه توانست بیشترین تاثیر را در توجه جدی روشنفکر ایرانی آن زمان به نیچه و آن هم نه صرفا برای تفسیر اندیشه های وی، بلکه برای روشن ساختن مهم ترین مسائل مطرح درباره وضعیت انسان ایرانی و به طور کلی شرقی در برابر انسان و تمدن غربی برانگیزد، اندیشه های فلسفی احمد فردید بود. این اندیشه ها در فضای گفتمان شرق/غرب رایج دهه ?? و ?? شکل گرفت و در واقع یکی از پایه های اصلی آن را تشکیل داد. میراث فردید در نقد غرب با بهره یی که وی از مفهوم نیست انگاری در روایت خاص خود از فلسفه نیچه و هایدگر می برد به صورت های گوناگون نزد شاگردان و هم صحبتانی چون داریوش شایگان، دکتررضا داوری اردکانی، محمد مددپور و بسیاری دیگر رواج یافته و یکی از بن مایه های اصلی مواجهه با غرب و دنیای مدرن برای ایرانیان فراهم آورد. این برداشت ها سبب شده تا بسیاری از فیلسوفان و اندیشمندان ما با دستاویز قراردادن نهیلیسیم به عنوان یکی از ارکان ذاتی تمدن غرب و صفت ذات مدرنیته، بهانه یی برای کوبیدن غرب و مدرنیته بیابند و از این نکته غافل بمانند که آنچه برخی از بزرگان غرب در ذم مدرنیته و فرهنگ آن بیان کرده اند، در وهله اول نقدی است درونی و در پی درمان پاره یی مشکلات آن و نه برای برانداختن بسیاری از ارزش هایی که مدرنیته رهاورد داشته و در پذیرش آن حتی این متفکران کمتر تردیدی به خود راه نمی دهند و آنها را بی نیاز از هرگونه اثباتی، اصولی بدیهی و غیرقابل انکار لحاظ می کنند. از همین رو به نظر نویسنده کتاب، ارائه تفسیرهایی دیگر که می توانند مقصود نیچه از نهیلیسم و راه چیرگی بر آن را از زوایایی دیگر روشن سازند، زوایایی که دست کم راه دستاویز قراردادن اندیشه نیچه در نقدهای وطنی از مدرنیته و فرهنگ غربی را تنگ می سازند و ما را در استفاده از آن هوشیارتر و محتاط تر، برای فهم و درک روزگار، تاریخ و سرنوشت مان بایسته می نماید. دیدگاهی که نویسنده در کتاب حاضر به ترتیب در پنج فصل زیر به آن پرداخته: مساله نیچه: نهیلیسم یا مساله سقراط، بی ارزش سازی متااخلاقی همه ارزش ها، مواجهه با سرگردانی نهیلیستی، خواست قدرت چونان مبنای ارزش گذاری محتوایی همه ارزش ها و آری گویی تراژیک یا بازارزش گذاری محتوایی همه ارزش ها.